تماشا کنید: در حوزه تمدنی ایران، اما در مشت ترکیه/ چرا تهران باید غفلت خود نسبت به ترکمنستان را جبران کند؟

سید حمزه صالحی؛ سرویس سیاست خارجی انتخاب: ایران و ترکمنستان به عنوان دو کشور همسایه، از دیرباز روابط نزدیکی داشته‌اند. این روابط نه تنها بر پایه مرز‌های مشترک، بلکه بر اساس اشتراکات تاریخی، فرهنگی و اقتصادی شکل گرفته است. ترکمنستان با دارا بودن چهارمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان و ایران با موقعیت استراتژیک خود به عنوان پل ارتباطی بین آسیای مرکزی و خلیج فارس، ظرفیت‌های بی‌شماری برای همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه دارند. دو کشور همسایه بیش از ۱۱۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارند. روابط دو کشور در سال‌های اخیر با سفر‌های متعدد مقامات عالی‌رتبه دو کشور و امضای تفاهم‌نامه‌های گسترده در حوزه‌های انرژی، تجارت، حمل و نقل و فرهنگ، به سطح جدیدی رسیده است. در چند سال گذشته دیدار‌های مهمی بیمقامات دو کشور انجام شده است که شاخص‌ترین آنها مربوط به دو سفر سید ابراهیم رئیسی، یکی در آذر ۱۴۰۰ برای شرکت در نشست سران کشور‌های عضو اکو و دیگری در تیر ماه ۱۴۰۱ برای حضور در نشست سران کشور‌های حاشیه دریای خزر به در عشق آباد بود. همچنین سفر رئیس جمهور ترکمنستان به ایران در سال ۱۴۰۱ و سفر رهبر ملی مردم ترکمنستان به تهران در سه نوبت یکی در خرداد ۱۴۰۲، دیگری در خرداد ۱۴۰۳ (مراسم تحلیف) و سرانجام سفر ۷ شهریور سال جاری ایشان به ایران بود که در نهایت با سفر اواسط مهرماه ۱۴۰۳ مسعود پزشکیان به عشق آباد سطح تعاملات کشور وارد مرحله جدیدی شد.

در مجموع ایران و ترکمنستان ظرفیت‌های بی‌شماری برای همکاری در حوزه‌های مختلف دارند. این ظرفیت‌ها نه تنها به نفع دو کشور، بلکه می‌تواند به تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی و خلیج فارس کمک کند.

انرژی: ترکمنستان با دارا بودن چهارمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان، به دنبال بازار‌های صادراتی برای فروش گاز خود است. ایران نیز به عنوان یکی از مصرف‌کنندگان بزرگ گاز، نیازمند تأمین گاز برای مناطق شمالی خود است. این نیاز متقابل می‌تواند، زمینه‌ساز همکاری‌های گسترده در این حوزه شود. توافق‌نامه‌های اخیر در زمینه صدور و سواپ گاز، نشان‌دهنده تمایل دو کشور برای افزایش همکاری‌های گازی است. برای مثال دو کشور در تیرماه سال ۱۴۰۳ «قرارداد صدور و سواپ گاز تا حجم ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال امضا کردند» و انتظار می‌رود حجم همکاری‌های گازی بین دو کشور تا ۴۰ میلیارد متر مکعب در سال نیز افزایش یابد.

حمل و نقل و کریدور‌های بین‌المللی: ایران و ترکمنستان به عنوان دو کشور کلیدی در منطقه اوراسیا، نقش مهمی در توسعه کریدور‌های حمل و نقل بین‌المللی ایفا می‌کنند. کریدور شمال- جنوب، که روسیه را از طریق قزاقستان، ترکمنستان و ایران به هند متصل می‌کند، می‌تواند تجارت منطقه‌ای را تقویت کند. در هماهنگی برای استفاده از مسیر شمال- جنوب نیز کشورمان از پیوستن ترکمنستان به کریدور حمل و نقلی موسوم به شمال- جنوب حمایت کرده و همچنین در سال‌های گذشته یک «موافقتنامه ترانزیتی ریلی بین قزاقستان، ترکمنستان و ایران» جهت بهره‌برداری از حجم راهگذار شمال- جنوب امضا شده است.

تجارت و سرمایه‌گذاری: حجم تجارت خارجی دو کشور نزدیک به ۴۸۰ میلیون دلار است و انتظار می‌رود با فعال‌شدن پروژه‌های جدید، این رقم افزایش یابد. ایران آماده انجام پروژه‌هایی به ارزش چند صد میلیون دلار در ترکمنستان است. این پروژه‌ها شامل حوزه‌های فنی و مهندسی، صنعت و کشاورزی می‌شوند. همچنین در سفر شهریور ۱۴۰۳ رهبر ملی ترکمنستان به ایران، سند «خواهرخواندگی بین بندر امیرآباد ایران و بندر ترکمن‌باشی» ترکمنستان امضا شد. این توافق‌نامه می‌تواند زمینه‌ساز توسعه همکاری‌های دریایی و تجاری بین دو کشور باشد.

فرهنگی: روابط فرهنگی ایران و ترکمنستان ریشه در تاریخ مشترک این دو کشور دارد. منطقه ترکمنستان کنونی در گذشته بخشی از خراسان بزرگ بوده و مرکز زبان فارسی و فرهنگ ایرانی محسوب می‌شد. شهر‌هایی مانند مرو، عشق‌آباد (اشک‌آباد) و گرگانج، از مراکز مهم فرهنگی و علمی در دوران اسلامی بودند که نام آنها ریشه در تاریخ و فرهنگ ایرانی دارد. این اشتراکات تاریخی، نه تنها به تقویت روابط فرهنگی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان پایه‌ای برای توسعه همکاری‌های علمی و آموزشی بین دو کشور باشد. زبان فارسی برای قرن‌ها زبان اصلی منطقه ترکمنستان بوده است. شاعران و عارفان بزرگی مانند مختومقلی فراغی، که به عنوان نماد فرهنگی ترکمنستان شناخته می‌شود، تحت تأثیر ادبیات فارسی بوده‌اند. مراسم سیصدمین سالگرد مختومقلی فراغی در ترکمنستان، که با حضور مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران برگزار شد، نشان‌دهنده اهمیت این اشتراکات فرهنگی است. این اشتراکات تاریخی، زمینه‌ساز تقویت روابط فرهنگی بین دو کشور شده است. در سفر‌های مقامات دو کشور، همواره بر توسعه تعاملات فرهنگی تأکید شده است. برای مثال، در سفر رهبر ملی ترکمنستان به ایران در خرداد ۱۴۰۲، موضوع همکاری‌های فرهنگی به عنوان محور اصلی مذاکرات مطرح شد همچنان که در سفر رئیس‌جمهور ایران به ترکمنستان، بر ضرورت توسعه تعاملات فرهنگی تاکید شد.

با این حال دو کشور چالش‌هایی در روابط خود داشته‌اند، برای مثال با این حال، در سال ۲۰۱۷، مسائل مربوط به گاز به طور قابل‌توجهی به روابط دوجانبه آسیب رساند. در اولین روز آن سال، ترکمنستان پس از تلاش‌های ناموفق برای حل برخی اختلافات بین تهران و عشق‌آباد در مورد محموله‌های گازی و مسائل کیفیت گاز، صادرات گاز به این کشور را قطع کرد. موضع عشق‌آباد این بود که ایران باید بدهی ۱.۸ تا ۲ میلیارد دلاری خود برای سال ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ را تسویه کند. حتی در زمستان ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ نیز ترکمنستان صادرات گاز به ایران را متوقف کرد.

اختلافات آبی: ترکمنستان به دلیل موقعیت پایین‌دستی خود در رودخانه‌های مرزی، با کمبود شدید منابع آب مواجه است. این موضوع می‌تواند به یک چالش در روابط دو کشور تبدیل شود.

خط لوله ترانس‌خزر: ایران با طرح خط لوله ترانس‌خزر که گاز ترکمنستان را از طریق دریای خزر و آذربایجان به اروپا منتقل می‌کند، مخالف است. این مخالفت ناشی از نگرانی‌های زیست‌محیطی و حقوقی در مورد وضعیت دریای خزر است که علاوه بر ایران روسیه هم تا حدودی با آن مخالف است. البته تاثیری که این خط لوله بر موقعیت ژئو استراتژیک ایران و روسیه به عنوان رقیب گازی ترکمنستان هم دارد در آن بی تاثیر نیست. با این حال ترکمنستان در حال صدور گاز به اروپا است حجم صادرات نفت ترکمنستان از طریق خط لوله «باکو-تفلیس-جیحان» به بازار اروپا افزایش یافته است. به طور دقیق‌تر، در بازه زمانی ماه‌های ژانویه الی سپتامبر ۲۰۲۳، مقدار کل نفت ترکمنستان و قزاقستان ترانزیت شده از این خط لوله بالغ بر ۳.۸ میلیون تن بوده است. 

نکته مهم دیگر این است با وجود اینکه ترکمنستان هم مرز ایران است ولی دامنه نفوذ و تاثیرگذاری ترکیه در آن بیشتر است. ترکیه یکی از اصلی‌ترین جهت‌گیری‌های استراتژیک در سیاست خارجی چندجانبه‌ای است که قربانقلی بردی محمداف رئیس‌جمهور ترکمنستان دنبال می‌کند. ترکیه شریک اصلی اقتصادی و سیاسی ترکمنستان در عرصه بین‌المللی است. ترکمنستان و ترکیه مشارکت استراتژیک سودآور برای یک بندر بین المللی ترکمن باشی انجام داده‌اند. این بندر با سرمایه‌گذاری ۱.۵ میلیارد دلاری شرکت ترکیه‌ای چالیک‌هلدینگ توسعه یافته که البته شرکت‌های چینی نیز در این پروژه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. این بندر می‌تواند نقش مهمی در دور زدن توسط کریدور ترنس کاسپین باشد. در بررسی روابط تجاری ایران با ترکمنستان بیانگر این است که ایران حدود ۱۲.۵ درصد از سهم بازار نیازمندی‌های این کشور را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که سهم ترکیه از ۲۸.۲ درصد است که این می‌تواند بیشتر شود.

روابط ایران و ترکمنستان به عنوان دو کشور همسایه با اشتراکات تاریخی و فرهنگی، از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است. همکاری‌های گسترده در حوزه‌های انرژی، تجارت، حمل و نقل و فرهنگ، می‌تواند به تقویت موقعیت هر دو کشور در منطقه و جهان کمک کند. با این حال، مدیریت چالش‌هایی مانند اختلافات آبی و مسائل مربوط به خط لوله ترانس‌خزر، نیازمند دیپلماسی فعال و همکاری‌های بیشتر است. در صورت تقویت این روابط، ایران و ترکمنستان می‌توانند به عنوان دو بازیگر کلیدی در منطقه اوراسیا، نقش مهمی در تحولات ژئوپلیتیکی و اقتصادی ایفا کنند که در صورت یک نگاه اقتصادی و فرهنگی هدفمند به منطقه آسیای میانه از جمله آسیای میانه آورده‌خای سیاست خارجی کشور می‌تواند بسیار افزایش یابد.