ببینید: پایان عصر شرق‌گرایی محض! / سیاست خارجی پزشکیان، ایران را به کدام سو خواهد برد؟
سرویس سیاست «انتخاب» / سید حمزه صالحی: باتوجه‌به مسائل و چالش‌های بسیار زیادی که سیاست خارجی کشور به آنها مواجه است؛ این سؤال در ذهن ایجاد می‌شود که نوع نگاه دکتر پزشکیان رئیس‌جمهور منتخب به مسائل بین‌المللی و سیاست خارجی چگونه است و یا به عبارت دقیق‌تر گفتمان سیاست خارجی دولت آقای پزشکیان چیست و چه مؤلفه‌هایی دارد. واقعیت این است برای درک بهتر گفتمان حاکم بر سیاست خارجی یک دولت علاوه بر مواضع اعلامی باید منتظر ماند و نمودهای عملی آن گفتمان را در رفتار و عملکرد سیاست خارجی آن جستجو کرد. بااین‌حال بر اساس مواضع دکتر پزشکیان و آنچه مشاوران آن در برنامه‌های انتخاباتی و به‌خصوص برنامه میزگرد سیاسی مطرح کردند، می‌توان تا حدودی به گفتمان سیاست خارجی دولت چهاردهم پی برد.
مطابق سرفصل‌های بیان شده در این برنامه می‌توان به این نتیجه رسید که گفتمان سیاست خارجی دولت پزشکیان مبتنی بر «واقع‌گرایی تحول‌آفرین» خواهد بود که به شکل دقیق‌تر به‌مانند جهت‌گیری حاکم بر سیاست خارجی دولت‌های قبلی می‌توان آن را به‌عنوان خرده گفتمانی در ذیل ابر گفتمان اسلام‌گرایی انقلابی تعریف کرد. همچنان که رئیس‌جمهور منتخب بارها و بارها بیان داشته است که سیاست خارجی کشور را در چهارچوب سه اصل «عزت»، «حکمت» و «مصلحت» پیگیری خواهد کرد.
رئیس‌جمهور جدید ایران در جریان مبارزات انتخاباتی اساس و هدف سیاسی خارجی خود را بر: ۱-تأمین منافع ملی ۲- تضمین امنیت ملی ۳- پاسداری از حیثیت ملی ایران و منزلت بین‌المللی ایرانیان و ۴- بهبود کیفیت زندگی مردم تعیین کرده بود.
گفتمان «واقع‌گرایی تحول‌آفرین» به شکل آشکار تلاشی برای نگاه عینی‌تر به مسائل و چالش‌های سیاست خارجی کشور از سوی دولت جدید است. گفتمانی که ازیک‌طرف با چهارچوب گفتمان «واقع‌گرایی اسلامی» دولت مرحوم هاشمی رفسنجانی که مبتنی بر بازسازی کشور بعد از جنگ تدوین شده بود هم‌خوان است و از طرف دیگر ازآنجاکه در پی ارائه یک تصویر سازنده و تعامل‌گرا از ایران در سطح منطقه و جهان است و نیز بهبود وجهه ایرانیان و زندگی مردم را از مسیر سیاست خارجی دنبال می‌کند و در واقع در پی ارائه یک تجسم مردم‌محور از سیاست خارجی است با گفتمان «صلح‌گرایی مردم‌سالار» دولت سید محمد خاتمی هم همخوانی دارد. همان‌طور که تأکید بر احیا برجام، رفع تحریم‌ها و دیگر موانع بانکی مانند FATF از مسیر سیاست خارجی او با گفتمان «آرمان‌گرایی واقع‌نگر» حین روحانی هم نزدیک می‌کند.
بااین‌حال علی‌رغم این تشابهات به نظر می‌رسد سیاست خارجی دولت پزشکیان ویژگی‌های خاص خود را داشته باشد. برای مثال از مواضع اعلامی رئیس‌جمهور منتخب این‌گونه برداشت می‌شود که باتوجه‌به مشکلات کشور و فشار تحریم‌ها و شکاف در روابط دولت – ملت که به‌خصوص در دور اول انتخابات نمود بسیار بیشتری داشت، جنبه عینی و ملموس سیاست خارجی نسبت به ابعاد ایدئولوژیک آن پررنگ‌تر خواهد بود. همان‌طور که ایشان اعلام کرد در سیاست خارجی شعار دهن‌پرکن که جیب مردم را خالی و شعاری که مردم را از قافله توسعه عقب بیندازد نخواهم داد. حتی گفته است که سیاست خارجی ایران دیگر نباید متمرکز بر حفظ «بقا» باشد؛ بلکه باید «توسعه» کشور را دنبال کند. البته بدیهی است که سخنان به معنی پرهیز از مواضع هزینه آفرین برای کشور است وگرنه بدیهی است که تغییرات مدنظر دولت پزشکیان باید چهارچوب جهت‌گیری کلان و اهداف و اصول سیاست خارجی که در قانون اساسی مطرح شده است خواهد بود و دولت در چهارچوب سیاست‌های کلان کشور حرکت خواهد کرد. دکتر پزشکیان در این زمینه به‌صراحت گفته است که محور سیاست خارجی من عزت، حکمت و مصلحت خواهد بود، نه ستیزه‌جویی، شعارزدگی و ضربه به منافع ملی. مردم ما عزت می‌خواهند؛ اما ستیزه‌جویی را نمی‌پسندند.
باتوجه‌به اوج‌گیری مقایسه بین وضعیت ایران و رشد و توسعه کشورهای منطقه که به علت تحریم‌ها بسیاری از فرصت‌ها را ازدست‌داده است، رئیس‌جمهور جدید بیان داشته است که سیاست خارجی ایران «افتخارآمیز»، «راهگشا»، و «توسعه‌گرا» خواهد بود و نه ناامیدکننده و حسرت‌آفرین. همان‌طور که در تکمیل این بحث گفته بود که سیاست خارجی را به نحوی طراحی و اجرا خواهیم کرد که ایرانی بودن در سراسر جهان یک امتیاز باشد. او همچنین وعده داده است که دستگاه دیپلماسی با «عقلانیت»، «خلاقیت» و «شجاعت» پیگیر تعامل با جهان و تأمین منافع ملی ایران و نیازهای مردم ایران خواهد بود. در این راستا سیاست خارجی ایران را «تحول‌گرا»، «واقع‌گرا»، «تعامل‌گرا»، «توسعه‌گرا» توصیف کرده است.
آقای پزشکیان ضمن توجه به حساسیت‌های زیادی که پیرامون هویت ملی و فرهنگی ایران و ایرانیان و نیز اهمیت اتحاد و انسجام ملی وجود دارد صریحاً گفته است که ایران یک هویت فراگیر فرهنگی و یک واقعیت یکپارچه راهبردی است که مردم آن شایسته زندگی بهتر و جایگاه شایسته‌تری هستند. ایشان در این راستا یکی از ارکان سیاست خارجی خود را توجه به ابعاد فرهنگی و تمدنی ایران و یا به عبارت دقیق‌تر توجه به ظرفیت‌های ایران فرهنگی برای گسترش دامنه نفوذ و اثرگذاری کشور در جهت تأمین منافع ملی بیان کرده است. برای مثال در یکی از مباحث اصلی مربوط به سیاست خارجی بیان شده است که دولت چهاردهم باسیاست خارجی «واقع‌گرا و تحول‌آفرین» از همه ظرفیت‌های انسانی، تمدنی، جغرافیایی و سیاسی کشور برای پیشبرد منافع ملی و سربلندی ملت ایران استفاده خواهد کرد. همچنین تأکید دارد که نفوذ تمدنی ایران از مهم‌ترین ستون‌های قدرت ملی ما است، با افتخار ایران فرهنگی و تمدنی را بار دیگر در جهان مطرح خواهیم کرد. همسایگان، حوزه تمدنی ایران و جهان اسلام و تشیع حوزه قدرت و مزیت نسبی ما است.
باتوجه‌به مطالب گفته شده می‌توان به این نتیجه رسید که سیاست خارجی دولت پزشکیان در امتداد سیاست داخلی و مکمل آن است. در واقع تلاش دارد تا بر همگرایی و انسجام داخلی تکیه کند تا خروجی آن در سیاست خارجی و گره‌گشایی از مشکلات کشور نمود پیدا کند. این می‌تواند او معتقد است برای رفع مشکلات مردم و تأمین زمینه‌های توسعه به همت و انسجام ملی و گشایش خارجی نیاز داریم و همچنین به‌صورت متقابل توسعه و پیشرفت اقتصادی درون‌زا و برون‌گرا را بدون سیاست خارجی جهان‌گرا و تنش‌زدا ناممکن می‌داند.
این مواردی که گفته شد اساس و نگاه کلان دولت پزشکیان به سیاست خارجی خواهد بود. اما در نگاه دقیق‌تر به دنیای خارج اولویت اصلی را به روابط با همسایگان داده است؛ نمود اصلی این موضوع در مقاله‌ای بود که در روزنامه فرامنطقه‌ای العربی‌الجدید منتشر کرد و روابط همسایگی را ابر اولویت سیاست خارجی خود قلمداد کرد. همچنین در میزگرد سیاسی خود هم گفته بود تحت هیچ شرایطی تقویت و گسترش روابط همه‌جانبه با همسایگان را کنار نمی‌گذاریم؛ بلکه روابط و چالش‌ها با همسایگان را بر اساس اشتراکات مدیریت خواهیم کرد. ما باید با کشورهای همسایه پیمان عدم تعرض امضا کنیم و به سمت پیوندزدن منافع اقتصادی و راهبردی و ایجاد بازار مشترک منطقه‌ای گام برداریم. پزشکیان همچنین در نگاهی جدید گفته است که روابط ایران را با متحدان منطقه‌ای بر اساس منافع ملی گسترش خواهیم داد.
اما شاید مهم‌ترین نمود تغییر در سیاست خارجی دولت پزشکیان بازگشت به سیاست توازن گرایی در روابط با شرق و غرب باشد. همان‌طور که شرق‌گرایی محض در چند سال گذشته باعث شده بود برخی کشورهای نظیر روسیه و چین در حمایت از ادعای امارات در مورد جزایر سه‌گانه به تمامیت ارضی کشور اهانت کنند متوازن‌سازی در روابط شرق و غرب به یک اولویت و مطالبه ملی تبدیل شده بود. پزشکیان در سیاست اعلامی خود در این زمینه بیان کرده است که سیاست‌خارجی ما «تک گزینه‌ای»، «یک‌سویه» و «سیاه‌وسفید» نخواهد بود. او ضمن اینکه تأکید دارد که روابط راهبردی و متوازن و دوسویه با چین و روسیه را دنبال خواهد کرد؛ اما درعین‌حال اظهار کرده که شرایط سیاست خارجی تک گزینه‌ای روابط با چین و روسیه هم پیشرفتی نداشته است. او معتقد است که روابط متوازن با دنیا منافع ملی ایران را بهتر تأمین خواهد کرد. او قاطعانه می‌گوید نه قدرت‌های شرقی باید تصور کنند تنها گزینه ما هستند و نه قدرت‌های غربی باید تصور کنند جز تمکین به زیاده‌خواهی آنها راهی برای ما نمانده است. از شرق‌گرایی و غرب‌گرایی پرهیز خواهیم کرد و هم‌زمان شرق ستیز و غرب‌ستیز هم نخواهیم بود.
رئیس‌جمهور جدید برگسترش روابط با اتحادیه اروپا هم تأکید کرده است و بیان داشته که ما خواهان روابط خوب با اروپا براساس احترام متقابل و از موضع برابر هستیم. همچنین در مورد روابط آمریکا هم گفته است که نداشتن رابطه با آمریکا نباید به تنش و تشنج هزینه آفرین بینجامد. او می‌گوید باتکیه‌بر توان ملی و دستاوردهای منطقه‌ای امکان مدیریت هوشمندانه اختلافات را داریم. انتخاب‌های ایران را در سیاست خارجی متنوع می‌کنیم تا هیچ‌کس دیدگاه و منافع ایران را نادیده نگیرد. از دل مناسبات کلان بین‌المللی پیگیر منافع ملی ایران خواهیم بود.
دولت پزشکیان همچنین نگرانی خود را نسبت به دور زدن کشور توسط کریدورهای بین‌المللی و حذف ایران از بازار انرژی اعلام کرده است. او برای تغییر این وضعیت گفته است نگاه من به منطقه و جهان «فرصت‌گرا» خواهد بود نه تهدیدگرا»؛ بنابراین حذف ایران از بازار انرژی و مسیرهای ترانزیتی را متوقف و مزیت نسبی ایران در این حوزه‌های حیاتی را بازسازی خواهم کرد.
دکتر پزشکیان و تیم سیاست خارجی او با مبنا قراردادن تجربیان جنگ تحمیلی بر تقویت توان دفاعی و بازدارندگی کشور تأکید دارند و اعلام کرده‌اند که امنیت کشور را برون‌سپاری نخواهند کرد؛ بلکه با تقویت توان داخلی به خودمان متکی خواهیم بود؛ زیرا قدرت نظامی ما نه تهدید برای منطقه، بلکه ضامن امنیت و آسایش همسایگان خواهد بود. او تأکید دارد که ایران توانمندی نظامی را نه برای جنگ‌افروزی، بلکه برای بازدارندگی می‌خواهد؛ بنابراین دولت او بازدارندگی را برای بهبود زندگی مردم و پیشرفت کشور در دستور کار قرار خواهد داد.
بااین‌حال نکته مهم این است که تفسیر دولت پزشکیان از امنیت ملی منحصر به قدرت نظامی نخواهد بود و با یک دید جامع در پی ترسیم مقوله‌ای از امنیت است که «انسان» محور آن باشد. بر طبق این نظر ایشان وضعیت نامناسب اقتصادی، نارضایتی مردم، گسل‌های اجتماعی، فرار مغزها، آلودگی هوا و بحران آب را از مهم‌ترین مصادیق آسیب به امنیت ملی می‌داند که دولت او در پی غلبه و کاهش این چالش‌ها برای تقویت امنیت ملی خواهد بود. او همچنین بر لزوم کاهش شکاف در روابط دولت – ملت تأکید کرده است و بیان داشته که نباید در داخل کشور وضعیتی ایجاد کنیم که دیگران بر موج نارضایتی‌ها سوار شوند؛ زیرا در این صورت هرچقدر هم توان نظامی بالایی داشته باشیم، قادر نخواهیم بود به یک قدرت باثبات و پایدار در منطقه تبدیل شویم. او مهم‌ترین راه برای غلبه بر مشکلات و دستیابی به اهداف را «انسجام داخلی» و «اجماع ملی» برای پیگیری «منافع ملی» معرفی کرده است که تمام توان خود را برای ایجاد انسجام و رسیدن اجماع ملی برای تحقق اهداف سیاست خارجی را به کار خواهد بست.
