روابط اقتصادی ایران و چین در دوره ریاست جمهوری پزشکیان؛ دو سناریوی محتمل کدام است؟

محمد السلامی در یادداشتی در پایگاه خبری عرب نیوز نوشت: در طی چند سال گذشته، ایران و چین همکاری‌های دیرینه خود را به یک شراکت اقتصادی قدرتمند گسترش داده اند. چین به اصلی‌ترین شریک تجاری ایران تبدیل شده و ضمن واردات مقادیر قابل توجهی نفت از ایران، کالا‌های صنعتی کلیدی را به این کشور صادر کرده است.

به گزارش سرویس بین الملل «انتخاب»، در ادامه این مطلب آمده است: این شراکت به سود نیاز‌های انرژی چین است و در عین حال از اهداف گسترده توسعه‌ای این کشور حمایت می‌کند. ابتکار کمربند و جاده که اهمیت استراتژیک بالایی برای چین دارد ایران را به عنوان یک بازیگر کلیدی در طرح‌های ژئو اکونومیک و ژئوپلتیک در نظر می‌گیرد. در عین حال، سیاست چرخش به شرق تهران نشان دهنده تمرکز استراتژیک این کشور بر تقویت روابط با چین و دیگر کشور‌های آسیایی است.

به دنبال سفر سال ۲۰۱۶ شی جینپینگ، رئیس جمهور چین به تهران که در طی آن وی با آیت الله خامنه‌ای رهبری ایران دیدار کرد، دو کشور به تقویت همکاری‌ها با هدف رساندن حجم روابط تجاری دوجانبه به رقم ۶۰۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۶ متعهد شدند. این شراکت در مارس ۲۰۲۱ با امضای موافقتنامه جامع شراکت استراتژیک ۲۵ ساله ایران و چین یک گام مهم رو به جلو برداشت. به گفته منابع ایرانی، چین قول داده که در قالب این توافق ۴۰۰ میلیارد دلار در زیرساخت‌های نفت، گاز و حمل و نقل ایران سرمایه گذاری نماید.

روابط اقتصادی بین ایران و چین اغلب غیرمتوازن و مواجه با مشکلات متعدد توصیف شده است. چند اتفاق اخیر از جمله جنگ اوکراین، درگیری‌ها در خاورمیانه و به ویژه غزه، عدم امکان احیای توافق هسته‌ای و تشدید تحریم‌ها علیه ایران پیچیدگی قابل توجهی به این شراکت بخشیده است.

در ژانویه ۲۰۲۳، حجم تجارت دوجانبه ماهانه دو کشور به ۱.۲۶ میلیارد دلار رسید، اما در ماه فوریه این رقم به ۸۴۲ میلیون دلار کاهش یافت که به معنای افتی ۳۴ درصدی بود. صادرات چین به ایران نیز شاهد کاهش شدیدی بود و از ۹۲۱ میلیون دلار در ماه ژانویه به ۴۸۹ میلیون دلار در فوریه رسید که عمدتا ناشی از کاهش خرید ماشین آلات، تجهیزات الکتریکی و خودرو توسط ایران بود. در همان ماه، این سه بخش ۳۰۷ میلیون دلار از صادرات چین را به خود اختصاص دادند که ۲۲۴ میلیون دلار نسبت به ماه قبل کاهش نشان می‌داد. در همین حال واردات کالا‌های ایرانی توسط چین تغییر اندکی را شاهد بود و از ۳۳۶ میلیون و به ۳۶۲ میلیون دلار رسید.

موازنه تجاری نیز بیش از پیش به نفع چین متمایل شده که تا حدی ناشی از عدم وجود آمار‌های خرید نفت از ایران بوده است. بر اساس آمار‌های دفتر گمرکات چین، صادرات این کشور به ایران در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال قبل از آن شاهد ۸.۶ درصد کاهش بود. در سال ۲۰۲۲ این رقم به ۹.۲۷ میلیارد دلار رسیده بود. واردات از ایران شاهد کاهش شدیدتری بود و از ۶.۲۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ به ۴.۵۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسید که به معنای کاهش ۲۷ درصدی بود. این موجب شد تا موازنه تجاری تقریبا ۵.۵ میلیارد دلاری به نفع چین رقم بخورد. در فاصله ژانویه تا مارس ۲۰۲۴ چین ۱.۲ میلیون کالا از ایران خریداری کرد که کاهشی ۳ درصدی داشت.

اما واردات چین از ایران احتمالا بالاتر از گزارشات رسمی است، زیرا خرید نفت پالایشگاه‌های چینی از ایران اغلب در آمار‌های تجاری منعکس نمی‌گردد. در سال ۲۰۲۳، چین ۱.۱ میلیون بشکه در روز از ایران نفت وارد کرد که ده درصد کل واردات چین را شامل می‌شد. این بالاترین میزان خرید سالانه نفت ایران از سوی چین بود. اما آمار‌های گمرک چین نشان می‌دهد که به صورت رسمی نفتی از ایران وارد نشده، زیرا بشکه‌های نفت ایران اغلب از طریق انتقال کشتی به کشتی قبل از تحویل به مقصد نهایی به کشور‌هایی نظیر مالزی می‌روند.

در جولای ۲۰۲۴، چین ۶۳۰ میلیون دلار کالا به ایران صادر و ۳۳۷ میلیون دلار وارد کرد و موازنه تجاری ۲۹۳ میلیون دلار به نفع چین بود. در فاصله جولای ۲۰۲۳ تا جولای ۲۰۲۴ صادرات چین به ایران شاهد کاهش ۶.۱۴ درصدی بود، در حالی که میزان واردات کاهش ۱.۰۲ درصدی را تجربه کرد. ایران پس از کشور‌های روسیه، عربستان و عراق چهارمین تامین کننده بزرگ نفت چین بوده است.

کاهش مبادلات تجاری دو کشور را می‌توان به چند عامل مرتبط دانست که از جمله آن‌ها تشدید تحریم‌های آمریکا علیه صادرات نفت ایران است. این عامل ریسک تجارت با تهران را بالا برده و تراکنش‌های مالی را با پیچیدگی مواجه ساخته است. به علاوه، نوسانات قیمت جهانی نفت، کندی رشد اقتصادی چین و تلاش‌های پکن برای تنوع بخشی به منابع تامین انرژی اش همگی در کاهش وابستگی چین به نفت ایران موثر بوده است. تخفیف‌های پیشنهادی روسیه به خریداران نفت خود پس از بحران اوکراین نیز در روابط تجاری ایران و چین اثرگذار بوده است.

در ارزیابی آینده روابط ایران و چین، دو سناریوی احتمالی مطرح می‌شود. در سناریوی نخست انتظار می‌رود مسعود پزشکیان، رئیس جمهور جدید ایران تمرکز رهبری این کشور را بر همکاری‌ها با قدرت‌های شرقی و به ویژه چین حفظ نماید و در عین حال به دنبال پیشبرد نگاه خود مبنی بر گشایش بیشتر روابط با غرب برود.

در سناریوی دوم، روابط اقتصادی بین ایران و چین ممکن است معتدل باقی بماند و چین از ادامه خرید نفت از ایران اطمینان حاصل کند، اما در عین حال روابط را به شکلی محتاطانه پیش ببرد. به رغم اشتیاق ایران به شراکت استراتژیک با چین، پکن ممکن است رویکرد محتاطانه تری را به منظور اجتناب از افزایش تنش‌ها با ایالات متحده در پیش بگیرد و در عین حال به روابط با کشور‌های حاشیه خلیج فارس نظیر عربستان و امارات اولویت بیشتری بدهد. چنین سناریویی به معنای کاهش چشمگیر روابط اقتصادی با ایران و تداوم شراکت دو کشور در زمینه‌های کمتر علنی به منظور متوازن ساختن ملاحظات ژئوپلتیک گسترده‌تر چین خواهد بود.