رقابت سنگین ایران و روسیه در قفقاز / به طرز شگفت انگیزی، غرب با تهران منافع مشترکی در این حوزه پیدا کرده / با ریاست‌جمهوری ترامپ و موضع او در قبال ایران، اوضاع در قفقاز به کدام سو می‌رود؟ / مسکو حتی در خاورمیانه هم با ایران هماهنگ نیست، می‌خواهد خود را میانجی بین تهران و تل آویو جا بزند

آنتون ترویانوفسکی در نیویورک تایمز نوشت: در منطقه ناپایدار قفقاز، روسیه و ایران که اغلب در اهداف کلانشان متحد دیده می‌شوند، در تلاشند تا مسیرهای تجاری و نفوذی برای خود به دست آورند. این موضوع کشورهای غربی را در برابر یک معضل غیرمعمول قرار داده است.  

این گره پیچیده منافع و اعمال نفوذ چند کشور، عقلانیت متعارف غربی درباره اتحادها را به چالش می‌کشد و با انتخاب مجدد دونالد ترامپ در ایالات متحده ممکن است دوباره دچار تغییر شود. هفته گذشته، در یک مصاحبه نادر مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان به اختلاف منافع روسیه و ایران در منطقه و نه “شراکت استراتژیک” که اغلب در برابر ایالات متحده مطرح می‌شود اذعان کرد.

سبحانی گفت: “ما متحد نیستیم. ما برخی اختلافات و برخی منافع مشترک داریم. این به معنای آن نیست که ما متحد هستیم.”

ارمنستان، یک دموکراسی عمدتاً مسیحی، در مرکز رقابت روسیه و ایران قرار دارد. این کشور همچنین از چشم انداز مواجهه مجدد با دشمن سرسختش، آذربایجان، که این هفته با میزبانی از رهبران جهان در کنفرانس سالانه آب‌وهوایی سازمان‌ملل متحد موسوم به COP، گامی مهم در عرصه جهانی برداشته است، نگران است.

در سال گذشته، ارمنستان به ایران، همسایه جنوبی‌اش، به عنوان ضامن اصلی حاکمیت خود نگاه کرده، در حالی که آذربایجان، یک حکومت مطلقه سکولار با اکثریتی مسلمان، روابط نظامی خود با دشمن ایران، اسرائیل را تعمیق نموده است. روسیه در تلاش است تا نفوذ فزاینده ایران در ارمنستان، یک جمهوری سابق شوروی در محل تقاطع مسیرهای تجاری که مسکو برای جایگزینی واردات غربی به آن نیاز دارد، را محدود کند. نکته پیچیده‌تر این است که برخی کشورهای غربی که در حال حاضر با ایران در حال درگیری به سر می برند، می‌بینند که منافعشان در قفقاز – یعنی جلوگیری از جنگ و کاهش نفوذ روسیه – با تهران همسو شده است.

مارکوس ریتر، که ریاست هیئت اتحادیه اروپا برای نظارت بر مرزهای ارمنستان را بر عهده دارد، گفت: “ایرانی‌ها اینجا در منطقه، بهترین دوستان ارامنه هستند.” او گفت، در حالی که روسیه و آذربایجان از حضور اروپا ناراضی هستند، به نظر می‌رسد که ایران آن را می‌پذیرد.  

او افزود: “اینجا وضعیت خیلی پیچیده است.”

در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ، ارامنه بیم آن را دارند که سیاست سختگیرانه‌تر آمریکا نسبت به ایران در کشورشان بازتاب پیدا کند و موجب تقویت آذربایجان شود. آنها همچنین نگرانند اگر درگیری فعلی بین ایران و اسرائیل، به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شود، تهران توانایی کمتری برای حفاظت از ارمنستان داشته باشد.

تا همین اواخر بسیاری از ارامنه روسیه را به عنوان ضامن حفظ امنیت خود می‌دیدند. روسیه در دوران نسل‌کشی ارامنه در یک قرن پیش، پناهگاهی برای آنها بود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه یک پایگاه نظامی در ارمنستان و نگهبانانی را در مرزهای آن کشور حفظ کرد. در سال ۲۰۲۰، زمانی که آذربایجان یک جنگ ۴۴ روزه علیه ارمنستان برای بازپس‌گیری منطقه قره‌باغ کوهستانی آغاز کرد، میانجی‌گری ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و استقرار نیروهای حافظ صلح روسی جنگ را به پایان رساند. اما سپس روسیه به اوکراین حمله کرد، که باعث شد توجهش از قفقاز به سمت دیگر اروپا معطوف شود.

وقتی آذربایجان سال گذشته بار دیگر به قره‌باغ کوهستانی – منطقه‌ خودمختار ارمنی در داخل خاک آذربایجان – حمله کرد، نیروهای روسی نظاره‌گر بودند و بعداً منطقه را ترک کردند.

دور جدید تنش‌ها بر سر آینده منطقه حول یک نوار باریک از خاک ارمنستان، یعنی استان سیونیک، است که از سمت جنوب به مرز با ایران می رسد. جاده‌ای از ایروان، پایتخت ارمنستان می‌گذرد که در کناره آن خاکریزها سنگرهای مسلح به مسلسل، و پرچم‌های ارمنی بر روی تپه‌ها قرار دارد. این جاده از دو طرف توسط مناطق تحت حاکمیت آذربایجان احاطه شده است.

در حال حاضر، این جاده یک مسیر کلیدی از خلیج فارس به شمال است و برای صادرات کالاهای ایرانی به روسیه و اروپا حیاتی تلقی می‌شود. اما این منطقه همچنین جایی است که روسیه و آذربایجان می‌خواهند یک مسیر شرقی-غربی به سمت ترکیه فراهم کنند که خارج از کنترل ارمنستان باشد — مسیری که ارامنه بیم آن دارند که آذربایجان بخواهد با زور تصرفش کند.

آلن شادونتس، متخصص ایران در دانشگاه آمریکایی ارمنستان، می‌گوید: «این موقعیت واقعاً عجیبی است. ایران، از یک سو، به سمت یک همکاری راهبردی با روسیه در دیگر زمینه‌ها پیش می‌رود، اما در قفقاز جنوبی، ناهماهنگی آشکاری در منافع و مواضع طرفین وجود دارد.»

ارمنستان ایده پیاده‌سازی هرگونه مسیر جاده‌ای یا ریلی در قلمرو خود که تحت کنترل این کشور نباشد را رد کرده است. ایران نیز مخالف است، زیرا از بسته شدن مرز شمالی خود نگران است. وقتی وزیر امور خارجه روسیه در ماه اوت از ارمنستان خواست که این کریدور را بپذیرد، ایران سفیر روسیه را احضار کرد – که این صحنه ای کم سابقه از ناهماهنگی بین مسکو و تهران بود.

سبحانی، سفیر ایران گفت: «ما نمی‌توانیم تغییر مرز بین‌المللی را بپذیریم.»

به نظر می‌رسد ایران و روسیه همچنین در خاورمیانه نیز با هم هماهنگ نیستند، جایی که پوتین به جای اینکه حمایت خود را از تهران اعلام کند تلاش کرده روسیه را به عنوان میانجی بین اسرائیل و ایران معرفی کند،. با این حال، مقامات مسکو اصرار دارند که این دو کشور همچنان در مقابل آنچه هر دو سلطه غربی می‌دانند، متحد باقی مانده‌اند.

کنستانتین زاتولین، یک قانونگذار روس می‌گوید: «روسیه و ایران به معنای عمومی کلمه متحدان یکدیگر هستند. این به هیچ وجه وجود برخی از اختلافات در جزئیات را رد نمی‌کند.»

با این حال، در مرز جنوبی ارمنستان، رقابت بین روسیه و ایران در حال نمایش است. سرویس اطلاعات داخلی روسیه، F.S.B، همچنان در مرز گشت‌زنی می‌کند.

نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان در مصاحبه‌ای گفته: «ما می‌دانیم که اگر اتفاقی بیفتد، ایران قطعاً با ما خواهد بود،» وی اضافه کرده که او در این مورد با مقامات ایرانی صحبت کرده است. «همه آنها تایید می‌کنند که اگر، خدای نکرده، کسی به سیونیک حمله کند، ما در کنار شما خواهیم جنگید.»

شهردار شهر آندرآسیان ارمنستان هم گفت که تعامل شهر او با ایران از سال ۲۰۲۲، زمانی که تهران یک کنسولگری در مرکز منطقه‌ای کاپان افتتاح کرد، شکوفا شده است — جایی که اکنون روسیه نیز در حال کار بر روی انجام همین کار است.

آسبحانی از گفتن اینکه ایران در صورت حمله آذربایجان چه خواهد کرد خودداری کرد و پاسخ داد: «این اتفاق نخواهد افتاد.»

آذربایجان می‌گوید که به دنبال صلح است. باکو همچنین سعی کرده تنش‌ها با ایران را، که بعد از حمله به سفارت آذربایجان در تهران سال گذشته به وجود آمد، کنترل کند.

رئیس جمهور الهام علی‌اف، هفته گذشته گفت: «ما آنچه را که می‌خواستیم به دست آورده‌ایم،» وی افزود: «اسلام‌هراسان و آذربایجان‌هراسان در برخی پایتخت‌های غربی ارمنستان را تحریک می‌کنند تا یک جنگ جدید را آغاز کنند.»

دولت بایدن آذربایجان و ارمنستان را تحت فشار قرار داده تا مذاکرات صلح را برگزار کنند. برخی از مقامات فعلی و سابق ارمنی می‌گویند که اخیراً پیشرفت‌هایی حاصل شده است، اما نقش ترامپ یک عامل نامعلوم است. آنها از کاهش توجه امریکایی‌ها و همچنین موضع سختگیرانه‌تر نسبت به ایران که امیدهای آنها را برای نقش سازنده در قفقاز تهدید می‌کند، بیم دارند.

آرگ کچینیان، یک مقام سابق امنیتی ارمنی که یک اندیشکده در ایروان را اداره می‌کند، گفت: «دشمنان در سایر مناطق ممکن است ناگهان در این منطقه چندان با هم بد نباشند.» وی افزود که کاهش توجه ایالات متحده و فشار بر ایران «امکان ایجاد یک خلأ در نیروی تثبیت‌کننده در منطقه را فراهم می‌کند.»

کشورهای اروپایی در حال توازن هستند. رهبران اتحادیه اروپا به رغم نگرانی‌های حقوق بشری، روابط با آذربایجان را تعمیق بخشیده‌اند زیرا این کشور ثروتمند از نفت و گاز گزینه‌هایی به جای انرژی روسیه فراهم می‌کند. آنها همچنین به اهمیت این کشور برای اسرائیل واقف هستند، چرا که اسرائیل بخش زیادی از نفت خود را از آذربایجان دریافت می‌کند، به این کشور سلاح می‌فروشد و ارزش استراتژیکی در ارتباط نزدیک با همسایه ایران می‌بیند.

آقای ریتر، رئیس هیئت اتحادیه اروپا گفت که ارمنستان و آذربایجان در حال ساخت سنگرها، خندق‌ها و موقعیت‌های توپخانه‌ای هستند «تا برای بدترین سناریو آماده شوند.»

در میانه مرز باریک ارمنستان با ایران، با فاصله‌ای حدود ۱۰ مایل از آذربایجان، ایستگاه متروکه مگری دوران شوروی قرار گرفته است که در آن واگن‌های زنگ‌زده قطار در میان علف‌ها رها شده‌اند و زمان در آنجا متوقف شده است. این خط نمادی است از قفقازی که زمانی در زیر حکومت شوروی پیوسته بود و یادآوری از نقطه  ای تعیین کننده و محوری در این منطقه استراتژیک است

ریما گالستیان، ۷۹ ساله، که در نزدیکی زندگی می‌کند، گفت که از تهاجم مجدد آذربایجان هراس دارد. او گفت که ایران در گذشته از این منطقه محافظت کرده است، در حالی که اذعان کرد، «ما روس‌ها را خیلی، خیلی دوست داشتیم.» اما اوضاع تغییر کرده است.

او گفت: «حالا به هیچ‌کس اعتماد ندارم.»