تماشا کنید: خنثی‌سازی زنگزور/ طرح مورد حمایت ایران که ارمنستان از آن سخن می‌گوید، چیست؟

سامان نصراللهی/ سرویس سیاست خارجی انتخاب: در اوایل آبان ماه ۱۴۰۲ نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان در سخنرانی خود در چهارمین مجمع جاده ابریشم تفلیس از طرح «چهارراه صلح» که گاهی «چهارراه جهان» هم نامیده می‌شود رونمایی کرد. او در معرفی این طرح گفت: مفهوم کلیدی این پروژه توسعه ارتباطات ارمنستان، ترکیه، آذربایجان و ایران از طریق بازسازی، ساخت و راه‌اندازی جاده‌ها، راه‌آهن، خطوط لوله، کابل‌ها و خطوط انتقال است. این پروژه بر اساس اصول احترام به حاکمیت کشور‌ها است که شامل چند اصل مهم است:

اصل اول: کلیه زیرساخت‌ها اعم از جاده‌ها، راه‌آهن، مسیر‌های هوایی، خطوط لوله، کابل‌ها و خطوط انتقال تحت حاکمیت و صلاحیت کشور‌هایی خواهند بود که از قلمرو آن‌ها عبور می‌کنند.

 اصل دوم: هر کشوری از طریق نهاد‌های دولتی خودکنترل مرزی و گمرکی را در قلمرو خود اجرا می‌کند و امنیت زیرساخت‌ها ازجمله عبور ایمن کالا، وسایل نقلیه و افراد را تضمین می‌کند.

اصل سوم: از زیرساخت‌های فوق‌الذکر می‌توان برای حمل‌ونقل بین‌المللی و داخلی استفاده کرد.

اصل چهارم: ساده‌سازی رویه‌های کنترل مرزی و گمرکی بر اساس برابری و اجرای متقابل خواهد بود.

مطابق انتظار مقامات ارمنستان این پروژه نه‌تن‌ها به رفع انسداد ارتباطات در منطقه بلکه مهم‌تر از آن به برقراری صلح در قفقاز جنوبی منجر خواهد شد و درنتیجه ارمنستان را به چهارراه پروژه‌های زیربنایی تبدیل خواهد کرد. گفته می‌شود مطابق این طرح ارمنستان آماده ایجاد ۳ دروازه ورودی برای زیرساخت‌های جاده‌ای در مرز ارمنستان و آذربایجان، ازجمله در کایان، سوتک و کاراهونج و دو دروازه در مرز ارمنستان و نخجوان ازجمله انگخاکوت و یراسِخ است. همچنین دولت ارمنستان زیرساخت‌های دو گیت ورودی آخوریک و مارگارا را در مرز این کشور با ترکیه پیش‌بینی کرده است. ایروان در این طرح آمادگی دارد با احیای چهار بخش از خطوط ریلی در خاک ارمنستان، ارتباط بین خاک ارمنستان، آذربایجان و ترکیه را تضمین کند. بدین شکل ارمنستان پنج گیت ورودی در مرز خود در اختیار آذربایجان قرار می‌دهد و در سوی دیگر نیز سه گیت ورودی به ترکیه اختصاص داده‌شده است.

در همین راستا واهان کِروُبیان؛ وزیر اقتصاد جمهوری ارمنستان در اوایل بهمن ۱۴۰۲ گفته بود: ارمنستان جهت اجرای موفق طرح «چهارراه صلح» «بندر خشک» احداث خواهد کرد. این «بندر خشک» قرار است در شهر گئومری و در مسیر تقاطع شمال غربی «چهارراه صلح» احداث شود که نقش مهمی در این طرح دولت ارمنستان ایفا خواهد کرد. دولت پاشینیان در اجرای این طرح تعهد داده تا خط ریلی موجود مابین نوردوز (تقاطع مرز ایران-ارمنستان- جمهوری آذربایجان) -آگاراک (ایران-نخجوان-ارمنستان) را احیا و چند پست بازرسی مرزی در این مناطق فعال کند.

 مطابق این طرح به نظر می‌رسد ارمنستان تلاش دارد اهداف ژئوپلیتیک، اقتصادی از همه مهم‌تر امنیتی که مدنظر دارد را پوشش دهد؛ زیرا تحقق این طرح علاوه بر اینکه مزیت‌های ژئواکونومیک زیادی برای ارمنستان دارد می‌تواند نگرانی‌های امنیتی ارمنستان را تا حد بسیار زیادی مرتفع کند. در راستای چنین هدفی است که طراحی این ابتکار به‌گونه‌ای است که نه‌تن‌ها بهانه‌جویی‌های باکو در مورد اتصال به نخجوان را رفع می‌کند؛ بلکه اتصال باکو و ترکیه از طریق ارمنستان که به‌نوعی جایگزین مسیر دالان زنگزور خواهد شد را هم محقق می‌کند.

بااین‌حال نظر می‌رسد ارمنستان در مسیر اجرای این طرح با مشکلات زیادی روبرو باشد؛ زیرا تحقق این طرح به معنی این است که باکو و ترکیه باید محاصره خود علیه ارمنستان را لغو کنند و از طریق این کشور به هم متصل شوند که تا حد زیادی غیرواقع‌بینانه است؛ زیرا مواضع باکو و ترکیه و به‌خصوص مقامات باکو به‌هیچ‌وجه سازگاری با چنین ایده‌ای ندارد. باز شدن راه‌های ترانزیتی به توسعه ارمنستان خواهد انجامید و در وهله بعدی این طرح، ارمنستان را به هاب ترانزیتی منطقه تبدیل خواهد کرد که به‌هیچ‌عنوان ترکیه این موضوع را نخواهد پذیرفت. واقعیت ابن است سیاست تبلیغاتی ترکیه و باکو به‌گونه‌ای است که گویا اساساً در پی حذف موجودیتی به نام ارمنستان هستند. حتی گفته می‌شود که باکو ممکن به زودی و در فرایند زمانی تغییر دولت در ایران ممکن است اقداماتی علیه استان سیونیک ارمنستان انجام دهد، شدت این تهدیدات به حدی بود که نیکول پاشینیان اخیرا از مرز این کشور با باکو دیدار کرد. برای مثال ترکیه برای اتصال آنچه آن‌ها جهان ترک می‌دانند ارمنستان را یک مانع می‌داند و در شکلی خطرناک‌تر الهام علیف به‌طور آشکار از واژه آذربایجان غربی برای اشاره به ارمنستان استفاده می‌کند.

پاشینیان اخیراً در راستای جلب همکاری دولت علیف و آنچه او جلوگیری از جنگ مجدد برای تثبیت تمامیت سرزمینی ارمنستان می‌نامد تصمیم گرفت چند روستا در منطقه تاووش را به باکو واگذار کند. این موضوع باعث اعتراضات گسترده مردمی و شکل‌گیری جنبش «تاووش برای میهن» در این کشور شده است. به گفته کارشناسان واگذاری این روستا‌ها موفقیت چندانی برای پاشینیان در پی نخواهد داشت مخصوصاً اینکه دولت علیف همواره هرگونه پیشنهاد صلحی که طی آن تمامیت ارضی دو طرف به رسمیت شناخته‌شده باشد را مسکوت می‌گذارد. این رفتار دولت باکو به‌وضوح نشان می‌دهد که علیف حاضر نیست حاکمیت ارمنستان را حداقل بر استان سیونیک به رسمیت بشناسد؛ زیرا در آن صورت احداث دالان زنگزور مطابق اهداف باکو که انتظار دارد با نادیده گرفتن حاکمیت ارمنستان عبور و مرور وسایل نقلیه از این مسیر بدون هیچ‌گونه بازرسی باشد منتفی خواهد شد.

نکته قابل‌توجه این است که پاشینیان هنگام معرفی طرح «چهارراه صلح» نه‌تن‌ها اشاره‌ای به نقش روسیه نکرد؛ بلکه سعی در جلب همکاری کشور‌های اروپایی هم داشته است. برای مثال اول فروردین ۱۴۰۳ کنفرانسی با عنوان «آینده از طریق کارپاتیا – کریدور جاده‌ای قفقاز» در پارلمان اروپا برگزار شد که واردان سرکیسیان، معاون نمایندگی جمهوری ارمنستان در اتحادیه اروپا پروژه «چهارراه صلح» را به‌تفصیل برای اروپایی‌ها ارائه کرد و در این زمینه بر مزیت‌های اقتصادی احتمالی پروژه و همچنین کمک مهم به برقراری صلح پایدار در قفقاز جنوبی تأکید کرد. همچنین در ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ در دیدار نخست‌وزیر ارمنستان و معاون رئیس کمیسیون اروپا علاوه بر روند تعیین مرز‌ها بین ارمنستان و باکو، به پروژه «چهارراه صلح» و اصول آن در راستای رفع انسداد زیرساخت‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای هم اشاره شد. این موضوعی است که می‌تواند باعث ناخرسندی مسکو به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بازیگران قفقاز شود.

همچنین اگرچه پاشینیان در ابتدای فروردین ۱۴۰۳ در دیدار با ایراکلی کوباخیدزه؛ نخست‌وزیر گرجستان، بر طرح «چهارراه صلح» به‌عنوان یکی از موضوعات مشارکت استراتژیک آینده کشور‌های قفقاز تأکید کرده بود؛ اما با توجه به اینکه گرجستان تقریباً انحصار اتصال جاده‌های شرق به غرب را در اختیار دارد و احداث این ابتکار ارمنی می‌تواند به مزیت ژئواکونومیک این کشور ضربه وارد کند بعید است که تفلیس چندان با آن موافقت داشته باشد.

اما ایران نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بازیگران منطقه قفقاز اگرچه ممکن است ملاحظاتی در مورد چهارراه صلح داشته باشد؛ اما موافقت خود را با آن نشان داده است. در اواسط آذر ۱۴۰۲ «واهان کاستانیان» معاون وزیر خارجه ارمنستان در مقاله‌ای پیرامون این طرح و برای تشویق ایران به حضور و موافقت با آن نوشته بود که «چهارراه صلح» نشات گرفته از منافع دو ملت ایران و ارمنستان است. در مقاله آمده بود: این طرح ازنظر محتوایی بسیار به مردم ارمنستان و ایران که شهرت و موفقیت تجاری آن‌ها قرن‌های متمادی در چهارراه‌های مختلف تاریخ نقل‌شده آشنا و نزدیک است؛ به همین دلیل ارمنستان از انگیزه و مشارکت مستقیم ایران در جهت تحقق بخشیدن به این ایده بلند پروازانه موسوم به «چهارراه صلح» قدردان خواهد بود.

در همین راستا حسین امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران فقید ایران هم در سفر اوایل دی‌ماه ۱۴۰۲ به ارمنستان از این طرح استقبال کرد و گفته بود: ایران از ابتکار عمل ارمنستان مبنی بر ایجاد چهارراه صلح که منجر به تقویت کریدور شمال به جنوب می‌شود استقبال می‌کند. همچنین سفارت ایران در ارمنستان در اواخر بهمن ۱۴۰۲ هم اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران از اجرای مفهوم چهارراه صلح حمایت می‌کند، زیرا ما طرفدار گسترش ارتباطات در منطقه هستیم.» این موضوعی است که روی دولت پزشکیان هم قرار خواهد گرفت و دولت جدید لازم است متناسب با منافع کشور از آن حمایت کند.

در انتها می‌توان گفت که ایران اگرچه ممکن است چندان باسیاست‌های غربگرایانه دولت پاشینیان همسو نباشد؛ اما در چهارچوب یک بازی ژئوپلیتیک کلان سعی می‌کند از هرگونه ابتکار عملی که باعث صلح و ثبات در منطقه می‌شود و تمامیت ارضی ارمنستان را تضمین می‌کند حمایت کند؛ زیرا این موضوع به معنی حفظ مرز‌های بین‌المللی و عدم عبور از خطوط قرمز ایران است. درحالی‌که سناریو‌های دیگر که باکو و ترکیه به دنبال آن هستند مبتنی بر ایدئولوژی پان تورانیسم برای اتصال جهان ترک است که با ابزار زور و تبلیغ پان‌ترکیسم در پی تحقق آن هستند؛ بنابراین در صورت تحقق این سناریو‌ها عوارض دامنه‌داری را در حوزه‌های سیاسی و ژئوپلیتیک برای ایران به دنبال خواهد داشت. به همین دلیل است که ایران در زمینه خطوط قرمز خود به‌صراحت هشدار داده و درعین‌حال از هرگونه ابتکار عملی که منجر به تقویت صلح و ثبات در منطقه شود حمایت می‌کند.