افزایش قیمت حبوبات و مسئله امنیت غذایی سبد مصرف خانوار شهری – هشت صبح

به گزارش خبرنگار مهر، افزایش قیمت حبوبات در چند نوبت واکنش‌هایی را به دنبال داشته است. بازار تقاضای این محصول پروتئینی پس از افزایش نجومی نرخ گوشت قرمز رونق بیشتری گرفته است.

سال گذشته با انتقال ارز واردات حبوبات از تالار اول به تالار دوم، شاهد افزایش قیمت‌ها در این بازار بودیم. انتقاد نسبت به این امر ارز وارداتی این پروتئین گیاهی را مجدد به تالار اول بازگرداند. اما امسال بدون اطلاع رسانی رسمی ارز حبوبات از تالار اول به تالار دوم منتقل و در نهایت ارز توافقی جایگزین آن شد.

این تغییرات در سال جاری منجر به افزایش قیمت حبوبات در چند مقطع زمانی شد.

حسین شیرزاد، تحلیلگر توسعه کشاورزی در یادداشتی اختصاصی برای مهر نوشت؛ وقتی باران نازل می‌شود، بدیهی است که انسان زیر باران به تحلیل مواضع ابرها نمی‌نشیند بلکه انسان عاقل چتری فراهم می‌آورد تا خیس نشود. روزگار تحلیل‌های سطحی، رشد انفجاری قیمت حبوبات در بازار این روزها دقیقاً با باریدن باران گرانی بر سر سفره حداقل ۷ دهک درآمدی مردم کشورمان برمی‌گردد. پس باید به فکر راه چاره بود. افزایش قیمت حبوبات که از ابتدای اسفند ماه با شتاب فزاینده اوج گرفته بود امروز در ۱۶ اسفندماه شیب بیشتری پیدا کرده و برخی از فروشگاه‌ها از کمبود عرضه و فقدان آن در قفسه‌ها گله دارند. بعد از غلات، دومین منبع مهم غذایی بشر حبوبات است. در ایران اهمیت آنها پس از گندم و برنج است.

در حال حاضر امنیت غذایی کشورمان توسط تحریم، تغییرات آب و هوایی و سوءمدیریت داخلی در حوزه بازرگانی تهدید می‌شود که تأثیر منفی بر عملکرد محصولات کشاورزی و سبد مصرف خانوارها داشته است و پیش بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ میلادی منجر به کاهش ۲۵ درصدی تولیدات مزرعه‌ای شود.

عملکرد نامناسب یا ضعیف تولیدات، عواقب گسترده‌ای دارد، زیرا به معنای غذای کمتر برای خانوار و درآمد کمتر برای بهره برداران کشاورزی است. ثبات عملکرد در تضمین امنیت غذایی بسیار مهم است و برای اینکه یک خانوار امنیت غذایی داشته باشد، باید به طور منظم به غذای کافی با ارزش غذایی بالا دسترسی داشته باشد. از این رو، مبارزه برای دستیابی به امنیت غذایی به دلیل اتکای کشاورزان به بارندگی، وقوع خشکسالی، رطوبت کم، درجه حرارت بالا و افزایش ریسک‌های کشاورزی است که همچنان وضعیت امنیت غذایی خانوارها را تهدید می‌کنند. لذا گنجاندن حبوبات به ویژه در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران، به دلیل ویژگی‌های تحمل به خشکی، افزایش انعطاف پذیری در برابر تغییرات آب و هوایی، توانایی افزایش عملکرد محصول در شرایط نامطلوب که سایر محصولات زراعی با شکست مواجه می‌شوند و پتانسیل حمایت از بهره وری خاک در شرایط نامناسب، می‌تواند در مقابله با ناامنی غذایی و تغذیه‌ای در زمینه تغییرات آب و هوایی حیاتی باشد.

ارزش غذایی حبوبات

حبوبات مواد غذایی متراکمی هستند که دارای مشخصات چون مواد مغذی مطلوب و چگالی انرژی کم هستند. در بین تمام غذاهای گیاهی، حبوبات مقرون به صرفه و غنی‌ترین منبع پروتئین هستند. حبوبات معمولاً دو برابر غلات پروتئین دارند. بر خلاف غلات، آنها همچنین منبع خوبی از لیزین – یک اسید آمینه ضروری- هستند؛ علاوه بر پروتئین، حبوبات مقدار مناسبی از فیتوکمیکال‌های دیگر را نیز تأمین می‌کنند که برای سلامت انسان ضروری هستند. آنها دارای مقدار مناسبی از کربوهیدرات‌های با شاخص گلیسمی پایین، ریز مغذی‌ها، ویتامین‌ها، نشاسته مقاوم، فیبر غذایی، الیگوساکاریدها (عمدتاً رافینوز)، اسیدهای چرب لازم، کاروتنوئیدها و پلی فنل‌ها هستند.

در میان ریز مغذی‌های مختلف، آنها منبع خوبی از ویتامین‌های B، آهن، روی، کلسیم، منیزیم، سلنیوم، فسفر، مس و پتاسیم هستند. حبوبات غلیظ از روغن (لوبیا سویا و بادام زمینی) منبع غنی لینولئیک (۲۱ تا ۵۳ درصد) و اسید آلفا لینولنیک (۴ تا ۲۲ درصد) هستند بنابراین، مکمل غذایی غلات با حبوبات غنی از مواد مغذی می‌تواند بهترین توصیه برای مبارزه با سوءتغذیه در کشور ایران باشد.

از طرفی حبوبات به عنوان غذای سالم در نظر گرفته می‌شوند زیرا نقش مهمی در بهبود بیماری دارند. خوردن حبوبات کمبود ریزمغذی‌های ضروری یا همان عاملین گرسنگی پنهان را مرتفع کرده و سلامت متابولیک قلبی را بهبود می‌بخشد و خطر ابتلاء به دیابت نوع ۲، چاقی و چندین نوع از سرطان را کاهش می‌دهد.

مصرف منظم حبوبات به مدت یک ماه منجر به کاهش سطح گلوکز و انسولین شده، باعث کاهش کلسترول لیپوپروتئین با چگالی کم (LDL) و همچنین شانس ابتلاء به سرطان کولورکتال می‌شود. وجود نشاسته مقاوم، فیبر غذایی و الیگوساکاریدها در یک رژیم غذایی مبتنی بر حبوبات، میکروب‌های مفید را در داخل روده تشویق می‌کند و احتمال سرطان روده را به حداقل می‌رساند. گنجاندن حبوبات در رژیم غذایی حداقل ۲ تا ۳ بار در هفته خطر بیماری قلبی را کاهش داده و می‌تواند سطح گلوکز را کنترل کند.

رژیم غذایی بدون حبوبات باعث افزایش مرگ‌ومیر می‌شود، بنابراین مصرف روزانه ۱۵ تا ۳۰ گرم حبوبات برای یک زندگی سالم ضروری است. لذا سازمان ملل با درک فواید رژیم غذایی سرشار از حبوبات، سال ۲۰۱۶ را به عنوان «سال بین‌المللی حبوبات» اعلام کرد. حال که با افزایش شدت تحریم‌های حداکثری سبد مصرف خانوار ایرانی دچار اختلال شده از آنجایی که حبوبات سرشار از متیونین، تریپتوفان و سیستین و غلات سرشار از لیزین و تریپتوفان هستند، بنابراین، ترکیب رژیم غذایی حبوبات محور با رژیم غذایی مبتنی بر غلات کمبود یکدیگر را تکمیل می‌کند و باعث می‌شود یک رژیم غذایی کامل دارای تمام مواد مغذی مهم باشد.

نقش حبوبات در سفره دهک‌های پایین

حبوبات غذایی نقش مهم و متنوعی در سیستم‌های کشاورزی و رژیم غذایی افراد فقیر بین دهک‌های درآمدی اول تا ششم دارند. آنها محصولاتی ایده آل برای دستیابی همزمان به ۳ هدف توسعه‌ای کاهش فقر، بهبود سلامت و تغذیه انسان و افزایش انعطاف پذیری اکوسیستم در جمعیت هدف هستند. همچنین با توجه به اینکه مصرف گوشت قرمز به عنوان منبع اولیه پروتئین در کشور کاهش یافته و مردم از سایر منابع پروتئینی مانند ماهی، محصولات لبنی، مرغ و تخم مرغ در تنگناهای قیمتی هستند و این تأثیرات مخربی بر سلامت انسان دارد. مشخصات غذایی منحصر به فرد حبوبات آنها را به یک نامزد کلیدی مناسب برای الگوهای غذایی متنوع، مانند رویکردهای غذایی مبتنی بر گیاه در رژیم غذایی انسان تبدیل می‌کند. آن‌ها ارزان‌ترین منبع مواد مغذی با نقش کلیدی تغذیه‌ای غیرقابل انکار در رژیم‌های غذایی انسان و حیوان در نظر گرفته می‌شوند.

آمار تولید جهانی حبوبات

در سطح جهانی، در سال ۲۰۲۳ سطح برداشت شده از اراضی زیر کشت حبوبات حدود یک دهم سطح برداشت شده در مجموع کل محصولات غلات است و نسبت بالایی از سطح برداشت محصول در مقایسه با محصولات غلات، تحت سیستم‌های دیم کم نهاده است.

متوسط عملکرد جهانی محصولات حبوبات (۰.۸۶ تن در هکتار) تنها حدود یک چهارم متوسط عملکرد محصولات غلات (۳.۵۴ تن در هکتار) بود. از طرف دیگر، طی ۱۵ سال گذشته، تولید کلی حبوبات با نرخی بالاتر از نرخ رشد جمعیت در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته افزایش یافته است. از نظر نرخ رشد تولید در میان محصولات عمده حبوبات، لوبیا چشم بلبلی و سویا در غرب آفریقا بیشترین افزایش را داشته‌اند که پس از آن نخود و لوبیا خشک قرار دارند.

با این حال، تصویر کلی برای باقلا، نخود و عدس طی سال‌های گذشته با نرخ رشد مثبت کم برای باقلا و نرخ رشد منفی کلی برای عدس به دلیل کاهش سطح، چندان مطلوب نبوده است. قیمت حبوبات در ۱۵ سال گذشته به دلیل عدم تطابق عرضه و تقاضا در نوسان بوده و اخیراً فشار صعودی را تجربه کرده است.

انتظار می‌رود این فشار در آینده نزدیک ادامه یابد در طول سال‌های گذشته، کشورهای در حال توسعه به طور فزاینده‌ای نیازهای رو به رشد خود را از طریق افزایش واردات برآورده کرده‌اند و اکنون به واردکنندگان خالص حبوبات تبدیل شده‌اند. تجارت حبوبات بین سال‌های ۱۹۹۴ تا ۲۰۱۸ سریع‌تر از تولید رشد کرد. گسترش تجارت بین‌المللی حبوبات فرصت مناسبی را برای چندین کشور در حال توسعه فراهم کرده است تا صادرات خود را گسترش دهند.

چین، میانمار و آرژانتین در میان کشورهای در حال توسعه و کانادا، آمریکا و استرالیا در میان کشورهای توسعه یافته به عنوان صادرکنندگان عمده حبوبات ظاهر شده‌اند. با این حال، علیرغم این رشد سریع در صادرات و واردات، الگوهای غذایی در سراسر جهان در حال تغییر است و سهم غذاهای غیر غلات در کل کالری و پروتئین مصرفی در حال افزایش و با وجود تغییر کلی الگوی غذایی، افزایش درآمد و کاهش مصرف سرانه حبوبات، اهمیت تداوم حبوبات به عنوان منبع پروتئین در رژیم غذایی افراد فقیر همواره وجود دارد.

با توجه به کاهش نزولات آسمانی به ویژه در مناطق دیم خیز و همچنین تغییرات در پراکنش بارندگی در سطح کشور نسبت به سال آبی گذشته میزان پراکنش مطلوب نبوده و به دنبال آن کاهش تولید در سال زراعی آتی ضرورت پیش بینی واردات حبوبات جهت کنترل بازار ماه رمضان و عید نوروز کاملاً وجود داشت که از سمت بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی به آن توجهی نشد.

بدان عنایتی نشد. لذا از آنجایی که همه ساله در ماه‌های دی لغایت اردیبهشت به جهت خارج از فصل تولید بودن و مصرف بالای حبوبات میزان مصرف افزایش می‌یابد و در نتیجه نوسانات قیمتی در ماه‌های آخر سال و اوایل سال آتی اتفاق می‌افتد که باید از قبل بدان توجه می‌گردید.

اما در واپسین روزهای اسفندماه ۱۴۰۳ حبوبات حدود ۴۰ درصد، با افزایش قیمت مواجه شده است. از نیمه بهمن ماه گرانی به اوج خود در بازار حبوبات رسید به طوری که از مهر ماه سال جاری قیمت اغلب حبوبات افزایش داشت و عملاً از توان خرید بسیاری از مردم خارج شد.

بر اساس آمار مرکز آمار ایران مطابق با شاخص قیمت تولیدکننده، تورم نقطه به نقطه حبوبات در آبان‌ماه ۵۸ درصد بوده است. روند قیمتی نشان می‌دهد در اواخر دی ماه، قیمت حبوبات هم به تبعیت از سایر کالاها بیش از ۲۰ درصد افزایش داشته و بالاترین تورم نقطه به نقطه در دی‌ماه با ۶۵.۹ درصد، به دسته حبوبات اختصاص یافت. به طوری که در عرض ۳ ماه گذشته، قیمت لوبیا چیتی ۲ برابر شده و قیمت هر کیلو گرم لپه و لوبیا سفید نیز به حدود ۱۵۰ هزار تومان رسیده است و از توان خرید بسیاری از مردم خارج شده است در حالی که با افزایش قیمت گوشت قرمز و مرغ بسیاری از مردم برای تأمین پروتئین سبد غذایی خود، به مصرف حبوبات به عنوان جایگزین روی آورده بودند که این افزایش تقاضا باعث افزایش قیمت حبوبات شده است. افزایش ناگهانی قیمت حبوبات در بازار ایران، دلایل متنوعی دارد که بیشتر این پارامترها توسط وزارت جهاد کشاورزی قابل پیش بینی و کنترل بود.

نیاز سالانه کشور به حبوبات

با توجه به آمارهای وزارت جهاد کشاورزی نیاز سالانه کشور به حبوبات حدود ۷۹۲ هزار تن است و تولید داخلی در سال گذشته به ۶۶۱ هزار تن رسید. بنابراین، نیاز کشور به واردات حبوبات حدود ۱۳۱ هزار تن در سال است که معادل ۱۶ درصد از کل نیاز کشور خواهد بود. حال اگر در نظر بگیریم به قول تجار بازار مولوی حداقل ۲۲ درصد درصد نیاز حبوبات کشور وارداتی است. بر اساس آمار گمرک کشور در ۸ ماهه سال جاری، حدود ۱۲۷ هزار تن حبوبات با ارز ترجیحی وارد کشور شده است. چون واردات حبوبات با ارز ترجیحی ۲۸۵۰۰ تومانی انجام می‌شود بنابراین، گره زدن افزایش قیمت حبوبات به نرخ دلار منطقی به نظر نمی‌رسد. از مجموع ۱۲۷ هزار تن حبوبات وارداتی حداقل ۱۲۰۰ تن آن باید به منظور تحت تأثیر قرار دادن بازار استان‌ها توزیع در سطح شبکه فروشگاه‌های مکانیزه تعاونی‌های روستایی کشور در بیش از ۲۵ استانی که استعداد تولید حبوبات نداشتند عرضه انجام پذیرد که انجام نشد.

طی ۱۰ سال اخیر استان لرستان با متوسط تولید ۱۰۴ هزار و ۳۵۹ تن رتبه اول کشور را در تولید حبوبات دارا است و به دنبال آن استان‌های کرمانشاه با ۳۹ هزار و ۳۶۶ تن و کردستان با ۲۵ هزار و ۳۵۷ تن در رتبه‌های بعدی قرار دارند. از کل میزان تولید حبوبات ۱۰ ساله در سطح کشور، ۳۷.۲ درصد مربوط به محصول نخود، ۴۰.۹ درصد مربوط به محصول لوبیا، ۱۵ درصد مربوط به محصول عدسی و ۶.۹ درصد مربوط به سایر محصولات حبوبات هستند که به ترتیب بیشترین تولید حبوبات در استان‌های لرستان، فارس، آذربایجان شرقی، زنجان، کرمانشاه، مرکزی، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، اصفهان و چهارمحال و بختیاری کشت می‌شود. با توجه به اینکه بخشی از تولید حبوبات کشور به کشت دیم وابسته است و ۱۷.۴۹ درصد آن مربوط به کشت آبی و ۸۲.۵۱ درصد دیگر آن کشت دیم است و به دلیل کمبود بارندگی در سال جاری سطح کشت آن کاهش یافته، به راحتی قابل پیش بینی بود که تولید حبوبات در کشور پاسخگوی تمامی نیازها نیست و نیاز به واردات وجود دارد و زمانی که تولید داخلی کمتر از نیاز واقعی در بازار باشد و هزینه‌های تولید و نرخ جهانی آن بالا رود، زمینه برای افزایش قیمت نیز فراهم می‌شود.

همچنین به استثنای محصول نخود که با مازاد مصرف در داخل کشور مواجه است صادرات سایر محصولات حبوبات بازار داخلی را تحت تأثیر قرار داده و با کمبود عرضه مواجه است. با افزایش قیمت‌های جهانی محصولات اساسی کشاورزی و غذایی در کشورهای عمده تولیدکننده در سال‌های اخیر، افزایش تقاضای مصرف و عدم کفایت تولیدات داخلی علیرغم ایجاد محدودیت برای صادرات، قیمت انواع حبوبات در کشور رو به افزایش گذاشت که برای مقابله با عدم تعادل در بازار و کاهش قیمت‌های داخلی تعرفه‌های وارداتی اقلام عمده حبوبات شامل نخود رسمی، لوبیا قرمز و عدس به حداقل باید کاهش می‌یافت که نتیجه آن هم افزایش قابل ملاحظه واردات انواع حبوبات است. به منظور تعدیل قیمت‌ها در بازار بر اساس تصمیمات منطقی اتخاذ شده در ستاد تنظیم بازار، انجام واردات حبوبات حبوبات شامل عدس، نخود، لپه، لوبیا چیتی و لوبیا قرمز می‌توانست از مهرماه طریق سازمان مرکزی تعاون روستایی شرکت بازرگانی تعاونی‌های کشاورزی (بتکا) وارد کشور گردد که بی توجهی شد.

با توجیه نهادهای نظارتی به واسطه هشیاری در بکارگیری ابزارهای تعزیراتی به سادگی می‌توانستیم، از عرضه حبوبات بسته‌بندی شده با حاشیه سود بیش از حد مجاز به بازار جلوگیری نمائیم. این امر بر تعدیل قیمت‌ها تأثیرگذار بود.

قیمت حبوبات در فروشگاه‌های آنلاین

نگاهی به فروشگاه‌های اینترنتی نیز نشان می‌دهد که قیمت دسته‌بندی این محصولات متفاوت‌تر است و با افزایش نرخ قابل‌توجهی به فروش می‌رسد. در بحث محصولات بسته بندی فاصله قیمتی حبوبات به شکل فله تا بسته بندی فاصله بسیار زیاد بوده و گاهی ۵۵ تا ۷۰ درصد نسبت به قیمت فله بالاتر است (برحسب نوع برند و کیفیت بسته بندی، برندهای برتر) که در این رابطه باید نسبت به ارائه تخفیف‌های بسیار بالا جهت فروشگاه‌های زنجیره‌ای اقدام کرد. از سویی همزمان با ترخیص، ضروری بود تا رایزنی و جلساتی مکرر از طریق مجاری عرضه در سطح فروشگاه‌های معتبر زنجیره‌ای، تعاونی‌های مصرف بزرگ و… بازارهای میادین میوه و تره بار و همچنین استان‌ها دنبال گردد.

وزارت جهاد کشاورزی می‌توانست از چهار ماه قبل، به واسطه بهبود سیاست‌های وارداتی، رصد اثرگذاری کاهش تعرفه بر میزان واردات، ثبت سفارش و تغییرات قیمتی، تدوین سیاست‌های فصلی بدون اینکه متهم به تصمیم گیری‌های یک شبه و بی ثباتی سیاست‌های ارزی و قوانین واردات و صادرات و تعرفه‌ها گردد. صادرات حبوبات را از آذرماه محدود و به تدریج متوقف نماید. قانونگذار سیاست تعرفه (مقداری –زمانی) را هم در اختیار وزارت جهاد قرار داده که می‌توانست مانع از صادرات و سبب ساز تسهیل واردات شود یا با تأمین و تخصیص به هنگام ارزی به واردکنندگان (که طبق گفته آنها تخصیص ارز ۸ ماه به تأخیر افتاده است) و کاهش تعرفه واردات بازار را متعادل کند.

اما و اگرهای افزایش قیمت در بازار حبوبات

ایجاد سامانه‌های توزیع مستقیم برای جلوگیری از دلالی و واسطه‌گری هم در کاهش قیمت‌ها مؤثر است. معمولاً نرخ حبوبات وارداتی بر نرخ حبوبات داخلی تأثیرگذار است و قیمتشان بر اساس بهایی که برای حبوبات وارداتی تعیین شده کاهش یا افزایش می‌یابد. اما از دلایل عدم تأثیر نرخ واردات بر روی قیمت لوبیا چیتی و قرمز می‌توان به کیفیت بالای محصول تولید داخل و استقبال پایین مصرف کنندگان به خرید محصولات وارداتی اشاره کرد.

یکی دیگر از علت تغییرات قیمتی حبوبات تورم انتظاری ناشی از افزایش نرخ دلار و نزدیک شدن به ماه‌های پرمصرف همچون ماه رمضان و عید نوروز است که معمولاً با تمهیدات مدیریتی و استفاده از ذخایر انباری اتحادیه‌ها در استان‌ها قابل مدیریت بود. از طرفی قیمت حبوبات بسته‌بندی به برند آن نیز وابسته است، سود مجاز واحدهای بسته‌بندی حبوبات ۱۷ درصد است. البته این محصول تا زمانی که به دست مصرف‌کننده نهایی برسد، حاشیه سود توزیع‌کنندگان عمده و خرد نیز به آن اضافه می‌شود. اما حبوبات بسته‌بندی با حاشیه سود بیشتر از حد مجاز عرضه می‌شوند. ولی به طور میانگین بسته‌بندی ۹۰۰ گرمی انواع حبوبات و تغییر قیمت آنها در یک ماه اخیر منطقی نیست. افزایش نرخ دلار و اثر آن بر انتظارات تورمی بیشتر تأثیر روانی بر بازار دارد. این تأثیر به این دلیل است که واردات تا به حال با ارز ترجیحی انجام می‌شده است. لذا با توجه به کاهش قدرت خرید مردم، میزان سفارش شرکت‌های بسته بندی نیز نسبت به سال گذشته نزدیک به ۴۵ درصد کاهش داشته است، اما قیمت‌ها همچنان بالا است. بی توجهی، تسامح و تساهل نسبت به تغییرات تولید داخلی و قیمت‌های بازار جهانی و میزان ذخایر و تقلیل مؤلفه‌های پیچیده بازار محصولات کشاورزی به گزاره‌های نخ نما و پیش و پا افتاده، و منطقی و غیر منطقی مفروض نمودن گرایشات بازاری؛ دردی از معاونت بازرگانی وزارتخانه درمان نمی‌کند. بحران افزایش قیمت‌های بازار حبوبات به سادگی قابل مدیریت بود حیف از سفره مردم که هر روز کوچک‌تر می‌شود.